آیه 9 سوره یونس

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ «9»

بعد از ذكر ايعاد كافران، بيان وعده مؤمنان را فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‌: به درستى كه آن كسانى كه ايمان آوردند و بجا آوردند كارهاى شايسته و پسنديده. يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ‌: راه نمايد ايشان را پروردگارشان در آخرت به سبب ايمانشان به سلوك سبيلى كه مؤدى به بهشت شود. يا هدايت فرمايد به ادراك حقايق، كما قال عليه السّلام: «1» من عمل بما علم ورّثه اللّه علم ما لم يعلم: يعنى: هر كه عمل كند به آنچه مى‌داند، ارث دهد خداى تعالى او را علم آنچه نمى‌داند.

تنبيه- مفهوم ترتيب آيه شريفه، اگرچه دالّ است بر آنكه سبب هدايت، ايمان و عمل صالح است، لكن منطوق قوله‌ «بِإِيمانِهِمْ» دلالت مى‌كند بر آن كه ايمان، علت مستقله است به جهت باء سببيه، و عمل صالح در حكم تتمه و رديف مى‌باشد. نزد بعضى معنى آنكه «يهديهم بايمان الى الاعمال الصّالحة» خداى تعالى ايشان را به بركت ايمان، هدايت و لطف و توفيق ارزانى فرمايد تا

«1» قال الباقر عليه السّلام: من عمل بما يعلم، علّمه اللّه ما لم يعلم بحار الانوار ج 78 ص 179، رجوع شود به: بحار الانوار ج 2 ص 40- 26 باب 9.

ج5، ص 267

به ميامن ايمان، به عمل صالح اقدام نمايند، و بدان مستوجب جنان و مستحق رضوان گردند. نزد مجاهد معنى آنكه: به نور ايمان، مهتدى شوند و بر صراط بگذرند.

و در منهج‌ «1»- مروى است كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله از جبرئيل سؤال فرمود: چگونه امت من بر صراط بگذرند؟ جبرئيل متوجه آسمان شد و باز آمد و گفت: حق تعالى تو را سلام مى‌رساند و فرمايد: تو بر صراط به نور من بگذرى، و على عليه السّلام به نور تو، و امت تو به نور على عليه السّلام؛ و نور امت تو از نور على عليه السّلام [است‌]، و نور على عليه السّلام از نور تو، و نور تو از نور خداى تعالى.

در لئالى الاخبار «2»: از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام مى‌فرمايد: بدرستى كه پسر آدم در روز آخر دنيا و اول روز آخرت، ممثل شود براى او مال دنيا و اولاد و عملش. پس التفات به مال نموده گويد: قسم به خدا من بر تو خيلى حريص بودم، چه چيز براى من نزد تو باشد، گويد: بگير از من، كفن خود را.

پس رو به اولاد و گويد: قسم به خدا من تو را خيلى دوست داشتم و حامى بودم، نزد شما چيست، گويد: ما با تو تا سر قبر باشيم. پس توجه به عمل و گويد: قسم به خدا من تارك تو و تو بر من گران بودى، نزد تو چه باشد، گويد:

من قرين تو هستم در قبر تو و حشر، تا محضر حضرت پروردگار؛ هر گاه شخص، دوست خدا باشد، عملش به خوشبوترين مردم و نيكوترين منظر و لباس گويد بشارت باد به روح و ريحان و جنت و نعيم و مقدم خير. سؤال كند: كيستى تو؟

جواب دهد: من عمل صالح تو هستم، منتقل شدم از دنيا به بهشت.

تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ: جارى شود از زير مساكن ايشان جويهاى آب، يا مؤمنانى كه اعمال صالحه نمودند روان شود از زير قصرهاى آنها نهرها (بنابراين خبر دوم باشد). فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ‌: در بوستانهاى با نعمت و ايشان‌

«1» منهج ج 4 ص 356.

«2» لئالى الاخبار ج 1 ص 183.

ج5، ص 268

بر بالاى غرف نظاره كنند. در منهج‌ «1»- در اخبار وارد شده كه چهار نهر شير و شراب و انگبين و آب، در يك موضع جارى و با يكديگر مخلوط نشوند. نزد بعضى: جارى است در تحت امر و تصرف آنها نهرها در بهشت، كقوله‌ «قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا.» «2» نكته- قوله‌ «فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ» جار و مجرور متعلق به «تجرى» يا خبر ثالث‌ «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا».

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ «9» دَعْواهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ «10»

ترجمه‌

همانا آنانكه ايمان آوردند و كردند كارهاى شايسته را هدايت مينمايد

جلد 3 صفحه 7

ايشان را پروردگارشان بسبب ايمانشان جارى ميشود از كنار ايشان نهرها در باغهاى پر نعمت‌

ذكرشان در آن سبحانك اللّهم است و درودشان در آن سلام عليكم است و آخر دعاى ايشان آنستكه الحمد للّه ربّ العالمين.

تفسير

ايمان سبب استقامت در طريق وصول به جنّت و اعمال صالحه است و آن هدايت الهى است كه شامل نفوس مستعدّه ميشود و بنابراين حرف با در بايمانهم سببيّه است و محتمل است باء مقابله باشد يعنى خداوند در مقابل ايمانشان هدايت ميكند آنها را ببهشت در هر حال الى الجنّة مقدّر است و در منهج روايت نموده كه چهار نهر كه از شير و شراب و شربت و آب است در يك موضع رود و با يكديگر آميخته نشوند و مراد از تحت در اين آيه و ساير آيات زير نيست بلكه مراد كنار و پيش پا است نهايت آنكه در لسان عرب اينطور تعبير ميشود و مقصود تفوّق و استيلاء آنها بر نهرها است و مراد از دعوى دعا و ذكر است ميگويند اللّهم انّا نسبّحك تسبيحا چنانچه در صافى است و گفته‌اند اين براى عبادت نيست چون آنجا تكليفى نيست بلكه براى آنستكه از ذكر خدا لذّت ميبرند و بعضى گفته‌اند هر مطلوبى كه داشته باشند ميگويند سبحانك اللّهم فورا حاضر ميشود و بعد از رفع حاجت ميگويند الحمد للّه ربّ العالمين فورا مرتفع ميگردد پس تسبيح در بهشت بمنزله تسميه است در دنيا و درود و تحيّت و تعارف آنها با يكديگر و خدا و ملائكه با آنها بجمله سلام عليك و سلام عليكم است كه بشارت بسلامت از آلام دنيا و عذاب آخرت و وصول بدار سلام و سلم و مسالمت است و در خاتمه هر كلام و مرام ميگويند الحمد للّه ربّ العالمين و عيّاشى از امام صادق ع نقل نموده كه سؤال شد از آنحضرت از تسبيح فرمود نامى از نامهاى خدا است و دعواى اهل بهشت است و جمله تجرى من تحتهم الانهار خبر بعد از خبر است و بنظر حقير اضافه جنّات به نعيم براى افاده مبالغه در نعمت است.

إِن‌َّ الَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ يَهدِيهِم‌ رَبُّهُم‌ بِإِيمانِهِم‌ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهِم‌ُ الأَنهارُ فِي‌ جَنّات‌ِ النَّعِيم‌ِ «9»

محققا كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آوردند و عمل‌ صالح‌ نمودند پروردگار ‌آنها‌ ‌آنها‌ ‌را‌ هدايت‌ ميفرمايد بواسطه‌ ايمان‌ ‌آنها‌ جاري‌ ميشود ‌از‌ پاي‌ قصرهاي‌ ‌آنها‌ نهرهايي‌ ‌در‌ بهشتهاي‌ پر نعمت‌.

إِن‌َّ الَّذِين‌َ آمَنُوا مقابل‌ منكرين‌ معاد و غافلين‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ بخدا و روز جزاء دارند و تصديق‌ انبياء نمودند و معتقد بجميع‌ عقائد حقّه‌ شدند و ‌بر‌ ايمان‌ ‌خود‌ ‌تا‌ بدرود حيات‌ ثابت‌ بودند وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ مراد ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ جميع‌ اعمال‌ صالحه‌ ‌را‌ بجا بياورند زيرا ممكن‌ نيست‌ ‌حتي‌ ‌بر‌ احدي‌ و نيز مراد ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ جميع‌ اعمال‌ ‌آنها‌ صالحه‌ ‌باشد‌ زيرا اعمال‌ مباحه‌ ‌از‌ خورد و خواب‌ و حركات‌ و سكنات‌ ‌هم‌ ‌از‌ ‌آنها‌ صادر ميشود بلكه‌ مراد اينست‌ ‌که‌ اعمال‌ صالحه‌ دارند ‌از‌ واجبات‌ و ترك‌ محرمات‌ ‌که‌ معني‌ تقوي‌ ‌است‌.

يَهدِيهِم‌ رَبُّهُم‌ بِإِيمانِهِم‌ ‌که‌ ‌هر‌ قدمي‌ رو بخدا بروند توفيق‌ بيشتري‌ بآنها عنايت‌ شود وَ الَّذِين‌َ جاهَدُوا فِينا لَنَهدِيَنَّهُم‌ سُبُلَنا عنكبوت‌ ‌آيه‌ 69، چنانچه‌ اهل‌ معاصي‌ ‌هر‌ چه‌ مرتكب‌ شوند خذلان‌ بمعصيت‌ ديگري‌ پيدا ميكنند.

تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهِم‌ُ الأَنهارُ چهار نهر بهشت‌ فِيها أَنهارٌ مِن‌ ماءٍ غَيرِ آسِن‌ٍ وَ أَنهارٌ مِن‌ لَبَن‌ٍ لَم‌ يَتَغَيَّر طَعمُه‌ُ وَ أَنهارٌ مِن‌ خَمرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبِين‌َ وَ أَنهارٌ مِن‌ عَسَل‌ٍ مُصَفًّي‌ ‌محمّد‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌آيه‌ 17 فِي‌ جَنّات‌ِ النَّعِيم‌ِ تمام‌ جنات‌ نعمت‌ پروردگار ‌است‌ لكن‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌هر‌ قسمتي‌ نامي‌ گذارده‌ جنة الخلد، جنات‌ عدن‌، دار ‌السلام‌، جنة الفردوس‌ جنة المأوي‌ و يكي‌ جنات‌ النعيم‌ ‌است‌ تنبيه‌‌-‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ آيات‌ منكرين‌ معاد و غافلين‌ ‌را‌ فرمود مأواي‌ ‌آنها‌ نار ‌است‌ و مؤمنين‌ ‌که‌ عمل‌ صالح‌ داشته‌ باشند جنات‌ النعيم‌

جلد 9 - صفحه 353

و اما مؤمن‌ ‌که‌ عمل‌ صالح‌ ندارد بيان‌ نفرمود مي‌گوييم‌ بمقتضاي‌ ادله‌ بسيار ‌از‌ آيات‌ و اخبار ‌در‌ تحت‌ چهارده‌ عنوان‌ ‌که‌ ‌در‌ مجلد سوم‌ كلم‌ الطيب‌ ذكر ‌شده‌ ‌اگر‌ ‌با‌ ايمان‌ ‌از‌ دنيا رفتند اهل‌ نجات‌ و ‌اگر‌ خداي‌ نخواسته‌ بدون‌ ايمان‌ رفتند اهل‌ عذاب‌.

]

(آیه 9)- سپس اشاره به حال گروه دیگری می‌کند که نقطه مقابل این دو گروه می‌باشند، می‌گوید: «کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند به کمک ایمانشان آنها را هدایت می‌کند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ).

این نور هدایت الهی که از نور ایمانشان سر چشمه می‌گیرد، تمام افق زندگانی

ج2، ص275

آنها را روشن می‌سازد، در پرتو این نور آن چنان روشن بینی پیدا می‌کنند که جار و جنجالهای مکتبهای مادی، و وسوسه‌های شیطانی، و زرق و برقهای گناه، و زر و زور، فکر آنها را نمی‌دزدد، و از راه به بیراهه گام نمی‌نهند.

این حال دنیای آنان و در جهان دیگر خداوند قصرهایی به آنها می‌بخشد که «از زیر آنها در باغهای بهشت نهرها جاری است» (تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).